Plan oblężenia Torunia przez wojska polskie i cesarskie w 1658 roku – odcinek od kościoła św. Jerzego przez wieś Mokre do Wisły

Czasy tzw. „potopu” znane są niemal każdemu. Nie każdy jednak wie o oblężeniu Torunia z 1658 roku. Była to już schyłkowa faza konfliktu, kiedy Rzeczpospolita mozolnie, ale konsekwentnie odzyskiwała pozycje utracone na początku wojny. Miasto, jak większość kraju, poddała się królowi szwedzkiemu Karolowi X Gustawowi w 1655 roku. Szwedzi po zawładnięciu Toruniem zaczęli przekształcać gród nad Wisłą w prawdziwą twierdzę. Przekonali się o tym najlepiej żołnierze polscy i cesarscy, którzy oblegli miasto w 1658 roku. Walki o Toruń trwały od lipca do grudnia i zakończyły się kapitulacją (2 lipca – 30 grudnia).

Plan oblężenia Torunia z 1658 roku (A. Tomczak, O najdawniejszych planach miasta Torunia, Zapiski Historyczne, T. 45: 1980, z. 3, rys. 4.).

Na planie przedstawiono plan oblężenia Torunia w 1658 r., a dokładnie jego północno-wschodni fragment. Fakt, iż umocnienia polowe oblegających są dopiero w budowie, świadczy o tym, że mamy tutaj ukazaną wczesną fazę oblężenia. Autor rysunku pozostaje dla nas anonimowy. Domyślać się jednak możemy, iż był nim jakiś inżynier uczestniczący w pracach oblężniczych.

Zacznijmy od miejskich umocnień. Widzimy tutaj sześć bastionów, z których cztery są podpisane. Warto podkreślić, że jest to pierwszy przypadek, kiedy nowożytne umocnienia Torunia otrzymują nazwy. Bastion położony nad samą Wisłą określony jest mianem bastionu Jakuba (Jacobs Bolwerck), co oczywiście związane było z kościołem św. Jakuba i bramą Jakubską (zaznaczoną na planie – Jacobs Thor), znajdującymi się za nim. Dalej na północ mamy Kawalera (Cavaliera), którego nazwa pochodzi od kawaliery (nadszańca) wzniesionego na bastionie. Kolejne dzieło fortyfikacyjne opisane jest jako bastion Katarzyny (Katharine Bolwerck) od położonego za nim kościoła św. Katarzyny. Ostatni z opisanych bastionów nosi nazwę odcinkowego (Gnoß Abschnit). Związane jest to z niepowiązaniem bastionu z kurtyną na wschodzie. Z tego względu już wcześniej spotykamy się określaniem tego miejsca mianem odcinka (jak pamiętamy, właśnie tutaj kończył się odcinek niezmodernizowanych umocnień na zachodnim i północno-zachodnim odcinku). Pozostałe dwa bastiony nie zostały opisane.

Średniowiecznych fortyfikacji nieznany autor nie przedstawił na planie. Widzimy jedynie fragment zespołu bramnego bramy Chełmińskiej (Kolmische Thor).

Najważniejszymi dla rysownika elementami na planie były polowe umocnienia wzniesione przez oblegających. Wskazuje na to chociażby fakt ich dokładnego oznakowania i podania wyjaśnień w legendzie. Niestety, w legendzie wytłumaczone mamy tylko obiekty oznaczone dużymi literami, nazw punktów oznakowanych cyframi możemy się jedynie domyślać:

A – Werck bey S. George

B – Redoute bey den freuschünen

C – Redoute wo die Mösen stehn

D – Redoute bey der Mokro

E – Retranekement bey der Mockro

F – Redoute am Zun

G – Redoute beim Kreik undt denn Apross

H – Redoute am Zunn bey der Mockro

I – Redoute von ihne Batterie

K – Turalie Redoute

L – Redoute beim Haßan bergh

M – Redoute aussen Haßan bergh

N – Redoute zwißhen Haßan undt weinberg

O – Wercke aussen Weinbergh

Zacznijmy opis od lewego, górnego rogu ilustracji. Dostrzegamy tam szaniec gwiaździsty, usytuowany, jak mówi legenda, w pobliżu kościoła św. Jerzego (Werck bey S. George). Dalej na prawo, w pobliżu wsi Mokre, stoi kilka redut (B, C, D i E), otoczonych obiektami oznaczonymi cyframi. Na północ od nich rozpościera się wzgórze z zaznaczonymi drzewami. Bardziej na wschód, mamy trzy reduty wzniesione przed linią odgradzającą oblegających od obleganych. Dodatkowo, od jednej z nich (G) poprowadzona jest w kierunku miasta aprosza (przykop), na końcu której wybudowano kolejną redutę.

Na wschodzie, dalej od miasta wzniesiono sześć umocnień polowych (L-O) połączonych aproszą w jedną linię, odgradzającą obrońców od tego kierunku.

Oprócz umocnień nieznany autor przedstawił także dwa stawy miejskie (Dolny i Górny Kaszownik) z dwoma funkcjonującymi przy nich młynami (Erinenne Mühle i Kleine Mühle) oraz most na Wiśle (Bryggien).

Plan oblężenia Torunia przez wojska polskie i cesarskie (1)

Kolejny plan przedstawiający oblężenie Torunia przez wojska polskie i cesarskie w 1658 roku. Nieznany autor ukazał na rysunku wczesną fazę prac oblężniczych, choć już bardziej zaawansowaną niż na poprzedniej ilustracji (Plan oblężenia Torunia przez wojska polskie i cesarskie – odcinek od kościoła św. Jerzego przez wieś Mokre do Wisły). Obecnie plan przechowywany jest Królewskim  Archiwum Wojskowym w Sztokholmie (Kungl. Krisarkivet i Stockholm).

Plan oblężenia Torunia w 1658 roku (A. Tomczak, Carthographiae torunensis exempla, Toruń 1979, rys. 3. ).

Widzimy na nim Toruń obwiedziony murami i nowożytnymi fortyfikacjami. Mury ukazane zostały dokładnie razem z basztami, bramami i fosami, choć bez południowego i południowo-wschodniego odcinka oraz murów wewnętrznych, oddzielających Stare od Nowego Miasta (brak wschodniego odcinka Starego Miasta i zachodniego Nowego Miasta). Nowożytne umocnienia, tak jak na poprzednich planach, składają się z 7 bastionów i 2 półbastionów nad rzeką. Te na wschodzie, bardziej rozbudowane, zostały w subtelny sposób odznaczone (są jaśniejsze) od tych na zachodzie i północy.

Na Wiśle ukazano dwie wyspy. Oprócz Kępy Bazarowej, widzimy jeszcze małą wysepkę pomiędzy nią a północnym brzegiem. Obydwa przyczółki mostowe (obydwa mosty nie idą w jednej linii), ten na Kępie i na południowym brzegu, są na rysunku ufortyfikowane. W pierwszym przypadku dostrzegamy jednak tylko dwa szańce o narysie czworokątnym, podczas gdy na planach z 1657 roku widać było bardziej rozbudowane umocnienia.

Najwięcej uwagi nieznany autor poświęcił polowym fortyfikacjom wzniesionym przez oblegającym i położonych blisko nich obiektom. Szczelnie otaczają one miasto wraz z Kępą Bazarową i przyczółkiem mostowym. Fakt, iż są one bardziej rozbudowane od tych na wcześniejszym planie, pozwala zakładać, że rysunek powstał w bardziej zaawansowanej fazie oblężenia.

Zacznijmy omawianie umocnień rozlokowanych na północnym brzegu. Patrząc od lewej strony, pomiędzy umocnieniami oblegających a miejskimi, przy drodze prowadzącej na zachód, widzimy ikonograficzne przedstawienie domu Tachvabaußa (Haus Tach Vabauß) z otaczającymi go drzewami i ogrodami (gerten). Na północ od niego, przy kolejnych zabudowaniach stoi bateria. Nie zaznaczono na niej dział, ale po jej lokalizacji, domyślać się można, że wycelowane były w kierunku bramy Starotoruńskiej. Dalej, naprzeciwko drugiego bastionu, oblegający doprowadzili stosunkowo blisko miejskich umocnień aproszę (Aprosche), czyli przykopę, skąd mogli ostrzeliwać obrońców, a w odpowiednim momencie ruszyć do szturmu na Toruń.

Bardziej na północ widzimy wzgórze Piekarkie (Becker Berg), aprosze, kosze wałowe (oznaczone jako ciągi drobnych okręgów), zabudowania, płot, drzewa i kościół św. Jerzego (Georgen Kirch). Ten ostatni został przedstawiony przez nieznanego autora ze szczegółami architektonicznymi. Dzięki temu wiemy, że kościół posiadał wówczas dwie wieże (ta po lewej była zapewne dzwonnicą). Nad tymi obiektami, od lewej strony znajdowała się góra, bądź wzgórze Wiesołki (Galgenberg), gdzie ustawiona była miejska szubienica, widoczna na rysunku. Dalej, na prawo od wzgórza oblegający wznieśli kolejną baterię i szaniec w kształcie gwiazdy (Batt[e]rie Oxe die müßen stehen). Ustawione na niej działa mogły ostrzeliwać praktycznie cały północny odcinek miejskich umocnień, a przede wszystkim bramę Chełmińską.

Za przedstawionymi tutaj fortyfikacjami polowymi, na zachodzie, wznoszą się niewielkie wzgórza. Z kolei za nimi nieznany autor ukazał w formie odwróconych dzióbków namioty dwóch obozów wojsk polskich (w prawym, górnym rogu widać trzeci obóz – obóz wojsk cesarskich).

Na północ od miasta, na prawo od baterii przy gwieździe dostrzegamy kolejne, stanowisko dla artylerii, obsadzone przez polską artylerię (Polnische Artollerie) i oddzielone od miasta linią, będącą najprawdopodobniej palisadą. Bardziej na wschód stać miał szaniec odznaczono jako (Kreitz bey der Mocke). Z obydwu tych miejsc poprowadzono aprosze w kierunku stawów miejskich (Kaszownika Dolnego i Górnego), co świetnie ilustruje proces przybliżania się umocnień oblegających do oblężonego miasta. Przykopa od baterii (tej po lewej) kończy się koszami wałowymi, a od szańca kolejnym szańcem (czworobok bez jednego, północnego, boku), będącym prawdopodobnie stanowiskiem dla artylerii. Na tym nie koniec, gdyż oblegający chcieli jeszcze bardziej zbliżyć do miasta. Widać to doskonale w postaci następnej aproszy wiodącej do nowej baterię (Neue gemacht Batterie), oddzieloną od toruńskich umocnień tylko stawem. Tego było jednak oblegającym za mało. Świadczy o tym kolejna aprosza pociągnięta dalej, pomiędzy stawami. Na jej końcu, tuż przed piątym bastionem, widzimy kosze wałowe wskazujące na chęć wzniesienia w tym miejscu nowego stanowiska. Stąd mogli oni ostrzeliwać cały północno-wschodni odcinek toruńskich fortyfikacji.

Dalej od tych stanowisk, w górnym, prawym rogu rysunku, znajduje się obóz wojsk cesarskich, rozłożony na terenie wsi Mokre (Mokro), obecnej dzielnicy Torunia. Oddzielony został on od miasta długą linią oznaczającą zapewne palisadę. Przed tą linią ustawiono szaniec, mający z założenia dodatkowo zabezpieczyć obóz wojsk cesarskich.

Na wschód od miasta, w dużej odległości od niego, widzimy jedną linię umocnień z sześcioma szańcami (w tym jednym gwiaździstym), z których dwa określone zostały mianem baterii. Od południowego odcinka tej linii odbija w kierunku miasta aprosza, mająca zapewne zbliżyć się do Torunia. Poza polowymi fortyfikacjami oblegających, nieznany autor zaznaczył w tym miejscu również warunki topograficzne. Oczywiście, chodzi tutaj o dwa wzgórza: Hasan (Hasan Berg) i Winiarskie (Weinberg).

Po drugiej stronie Wisły stał główny obóz wojsk cesarskich (Keyserlich Haupt quartier). Oparty był on od północy o bagna, osłaniające oblegających przed obrońcami. W przeciwieństwie do tych na północnym brzegu, obóz ten jest w pełni ufortyfikowany (widzimy tutaj, patrząc od lewego, dolnego rogu: bastion, dwuramiennik, półbastion, kolejny dwuramiennik, wysunięte przed linię dzieło o narysie czworokątnym, podwójne kleszcze z baterią w czworokątnych szańcu, kleszcze w formie jaskółczego ogona i wysunięte przed linię dzieło w górnym, lewym rogu).

Od obozu odchodzą w kierunku Wisły aprosze ze stanowiskami dla artylerii w formie czworokątnej i gwiaździstej. Pomiędzy pierwszą a drugą aproszą (patrząc od lewej strony) widzimy samodzielny szaniec gwiaździsty, a pomiędzy drugą a trzecią dostrzegamy przykopę wraz z koszami wałowymi poprowadzoną w ich poprzek.

Kończąc już, warto jeszcze wspomnieć, iż oprócz umocnień oblegających na południowym brzegu przedstawiono bardzo dokładnie zamek Dybowski (Schloss Diebau). Dzięki temu możemy nawet policzyć okna w północnej ścianie.

Widok miasta Torunia z 1631 roku

Plany otoczenia Torunia nowoczesnymi umocnieniami bastionowymi wkroczyły w ostateczną fazę realizacji na początku lat 30. XVII wieku. Świadczy o tym miedzioryt wykonany przez Jakuba Hoffmanna w 1631 roku przedstawiający widok miasta (Civitas Thorunium una cum sua fortificatione accurate delneata. Per Jacobum Hoffmannum Geom. et Archit. Ipse author fecit et [excudit] A[nn]o 1631).

Widok Torunia z 1631 roku (B. Dybaś, Początki nowożytnych fortyfikacji Torunia w świetle źródeł pisanych, Fortyfikacja, T. 1, Warszawa-Kraków 1995, rys. 1.).

Na ilustracji widzimy piękny wizerunek miasta. Toruń otoczony jest nowożytnymi umocnieniami składającymi się z 8 bastionów, z których jeden jest jeszcze niewzniesiony (patrząc od lewej strony czwarty bastion, mający w centrum kościół św. Wawrzyńca), a drugi niedokończony (patrząc od lewej siódmy bastion, usytuowany na rogu średniowiecznych murów, tuż przy kościele św. Jakuba) oraz średniowiecznymi murami. Na zachodzie i północy nowe fortyfikacje stoją przed średniowiecznymi, podczas gdy na wschodzie połączono obydwie konstrukcje. Połączenie to polega na wykorzystaniu dawnych, ceglanych umocnień wraz z fosami jako głównej linii obrony pomiędzy bastionami (pomiędzy fosą średniowieczną a nowożytną jest jeszcze murek, którego wartość obronna była niewielka). Żeby tego było mało, we wschodnim narożniku murów, przy kościele św. Jakuba, zrobiono specjalną ziemną platformę dla artylerii, co stanowiło poważne wsparcie ogniowe na tym odcinku. Dodatkowo, oddzielenie bastionów na wschodzie (szczególnie tego przy kościele św. Jakuba) od kurtyn (w tym przypadku od murów) za pomocą fosy powoduje, że mamy tutaj do czynienia z tzw. bastionami oddzielonymi, czyli bastionami, których barki – boki nie są powiązane z kurtynami. Coś podobnego możemy zaobserwować na planie Braniewa z okresu 1626-1635, gdzie widzimy dwa bastiony usytuowane przed fosą i murem średniowiecznym.

Wzniesienie pełnych umocnień bastionowych (wraz z ziemnymi kurtynami) usytuowanych na całej swej długości poza obrębem murów wiązało się z większymi kosztami (potencjalne problemy z wykupem działek + usypanie samych wałów), wydłużonym okresem budowlanym i wielce prawdopodobnym zajęciem (przynajmniej częściowym) cennych dla ekonomii miasta terenów (żupy solne – na wschód do bramy św. Jakuba) pod budowę. Z tych względów prawdopodobnie miasto zdecydowało się na system mieszany, pozwalający na wykorzystanie istniejących już konstrukcji średniowiecznych. Pozwalało to w miarę tanio i szybko zabezpieczyć Toruń przed potencjalnych atakiem, albowiem należy pamiętać, iż za cztery lata wygasał rozejm ze Szwecją zawarty w Starym Targu, a miasto nie chciało powtórki sytuacji z 1629 roku.

Autor, Jakub Hoffmann przedstawił również bardzo dokładnie średniowieczne mury wraz z fosami, bramami i basztami. Widzimy na przykład, które baszty zostały, według Jerzego Stankiewicza, pozbawione dachu i obniżone. Związane miało być to z celowym oczyszczeniem przedpola dla artylerii ustawionej na platformie w narożniku przy kościele św. Jakuba. Wydaje się jednak mało prawdopodobnym, aby z tej platformy chciano prowadzić ogień w innym kierunku niż na wprost (od tego była artyleria ustawiona na bastionach). Przeróbki te wraz z wyburzeniem wewnętrznej ściany mogły być przygotowaniem do wzmocnienia murów poprzez wzniesienie podobnych platform artyleryjskich. Mała odporność średniowiecznych umocnień na ostrzał i niemożność ustawienia na nich dział zmuszała konstruktorów do zabezpieczenia tego odcinka.

Oprócz umocnień, na rysunku pokazano równie skrupulatnie zabudowę miasta. W efekcie możemy dzisiaj policzyć niemal wszystkie domy w Toruniu, nie mówiąc już o zapoznaniu się z architekturą Torunia pierwszej połowy XVII wieku. Na ilustracji dostrzegamy także Wisłę wraz pływającymi po niej łodziami, most na rzece, wzgórza na północny-wschód od miasta, zabudowania podmiejskie, drogi, a także roślinność występującą tu i ówdzie.

Ważniejsze obiekty na terenie Torunia zostały specjalnie zaznaczone dużymi literami alfabetu i opisane w legendzie (Explicatio Alphabethi huius Tabulae):

A – Templum S. Johannis (kościół św. Janów)

B – Templum S. Mariae Gym (kościół NMP)

C – Templum S. Iacobi (kościół św. Jakuba)

D – Monasterium Dominicanorum (klasztor dominikanów wraz z kościołem św. Mikołaja)

E – Monasterium S. Spiritus alias Virginum (klasztor św. Ducha)

F – Templum S. Laurentii (kościół św. Wawrzyńca)

G – Domus Senatorum Veteris Urbis aupusta (ratusz Starego Miasta)

H – Domus Senatorum Civitatis Nouae (ratusz Nowego Miasta)

I – Monsarcis vastatae (pozostałości starego zamku krzyżackiego)

K – Locus Molendinorum (młyn)

L – Porta Carceris (brama Paulińska)

M – Molendinum equinum (młyn?)

N – Domus Archiloria

O – Domus forensis oder Wachbude (custodiae) (Straż Miejska)

P – Domus Oeconomica oder Studenten Garkuche (Ekonomia, bursa gimnazjum)

Q – Hortus Exertiti dominor alias Junckergaden

R – Hortus com[]unis pemeiner partten

T – Eine Batori hinder de Maur (platforma artyleryjska na murze)

S – Iunckerhoff auf dem alttstatischen marckt (Dwór Artusa)

Z – Sementarium S. Johann hic Collegium Jesuiticum (kolegium jezuickie)

Oprócz oznaczenia literowego autor opisał wiele punktów na planie bezpośrednio przy nich. Na samej górze, na prawo od tytuły dostrzegamy napis informujący o spaleniu przez wojska szwedzkie Hermana Wrangla części przedmieść w 1629 roku (na planie błędnie podana data 1628). Przy prawej krawędzi rysunku znajdujemy również wspomniane wcześniej żupy solne, znajdujące się na przedpolu bramy św. Jakuba. Oczywiście, tego typu, choć znacznie krótszych, opisów na planie jest znacznie więcej, co tylko zwiększa bogactwo informacji na ilustracji.

Literatura:

Bogdanowski Janusz, Architektura obronna w krajobrazie Polski od Biskupina do Westerplatte, Warszawa-Kraków 2002.

Dybaś Bogusław, Początki nowożytnych fortyfikacji Torunia w świetle źródeł pisanych, Fortyfikacja, T. 1, Warszawa-Kraków 1995, s. 37-51.

Mikulski Krzysztof, Przestrzeń i społeczeństwo Torunia od końca XIV do początku XVIII wieku, Toruń 1999.

Stankiewicz Jerzy, Twierdza Toruń. Część I, Zapiski Historyczne, T. 37: 1972, z. 4, s. 9-68.

Tomczak Andrzej, O najdawniejszych planach miasta Torunia, Zapiski Historyczne, T. 45: 1980, z. 3, s. 101-128.

Woźniak Ryszard, Fortyfikacje w dawnych Prusach Królewskich w pierwszej połowie XVII wieku, Warszawa 1974.

Berliński plan fortyfikacji Torunia z około 1629 roku

W ramach przedstawiania projektów wzniesienia nowoczesnych umocnień w Toruniu, prezentujemy kolejny plan datowany na około 1629 rok. Przez znawców tematu określany jest on mianem planu berlińskiego, gdyż jego oryginał znajduje się w Niemieckiej Bibliotece Państwowej w Berlinie (Deutsche Staatsbibliothek Berlin). Jego autor pozostaje dla historyków w dalszym ciągu anonimem.

Plan rozbudowy umocnień Torunia z około 1629 roku (A. Tomczak, O najdawniejszych planach miasta Torunia, Zapiski Historyczne, T. 45: 1980, z. 3, rys. 1.).

Na ilustracji widzimy nowożytne fortyfikacje w formie 8 bastionów, 1 półbastionu (w południowo-wschodnim odcinku umocnień), dwóch rawelinów (licząc od lewej strony pomiędzy 1 a 2 bastionem i 5 a 6) oraz podwójnych rogów półbastionowych na wschodzie (pomiędzy 7  a 8 bastionem) otoczonych fosą. Nie nachodzą one na wcześniejsze, średniowieczne umocnienia, które zostały przez nieznanego autora bardzo dokładnie przedstawione. Dzięki temu możemy podziwiać plan murów miejskich wraz z basztami, bramami, rondlami oraz fosą. Pewną nowością w stosunku do wcześniej omówionego planu jest ukazanie wschodniego odcinka murów Starego Miasta razem z fosą oddzielającą Stare od Nowego Miasta.

Na planie oprócz umocnień przedstawiono również Wisłę (VISTVLA FLUVIUS) z mostem prowadzącym na Kępę Bazarową oraz rzeczkę Bachę wraz ze stawami na północny-wschód od miasta. Swoistą ciekawostką jest ikonograficzne ukazanie budynku na nabrzeżu wiślanym i młynu nad Bachą, a także zaznaczenie działki – zespołu św. Jerzego pomiędzy 3 a 4 bastionem.

Plan i profil fortyfikacji Torunia z około 1629 roku

Zagrożenie szwedzkie podczas trwającej wojny o ujście Wisły zmusiło radnych miasta Torunia do podjęcia decyzji dotyczącej wzniesienia nowożytnych umocnień. Pierwszym krokiem do tego było sporządzenie planu przyszłych fortyfikacji i obliczenie kosztów całego przedsięwzięcia.

Poniżej prezentujemy jeden z takich anonimowych projektów, datowanych na około 1629 rok. Według znawcy tematu, Andrzeja Tomczaka jego autorem mógł być Antonio Petersen, Piotr Moenning lub Kacper von Wanken.

Plan i profil projektowanych fortyfikacji Torunia z około 1629 roku (A. Tomczak, Cartographiae Torunienis exempla, Toruń 1979, rys. 1).

Na ilustracji ukazano zarówno plan jak i profil toruńskich fortyfikacji. Mamy tutaj projekt fortyfikacji w postaci 8 bastionów, których północno-wschodni fragment nachodzi na średniowieczne umocnienia miasta, choć nie tak mocno jak na poprzednim planie (warto zwrócić uwagę na różnicę w usytuowaniu mostu przed bramą Św. Katarzyny). Te ostatnie zostały na rysunku bardzo dokładnie przedstawione. Oprócz linii muru, widzimy baszty, bramy i co jest niezwykle ciekawe szczegóły fosy. Dzięki temu możemy zauważyć, iż na średniowiecznej fosie (dokładnie na jej południowo-wschodnim odcinku) funkcjonowała tama spiętrzająca jej wody. W efekcie tego, mury na większej części ich długości (nie licząc odcinka przy Wiśle) otoczone były szeroką fosą; jedynie przy południowo-wschodnim odcinku miała płynąć mała struga.

Podobnie było w przypadku fosy okalającej nowożytne fortyfikacje. Przy czym tutaj widzimy aż dwie tamy, co dawało bardziej skomplikowany rezultat. Pierwsza miała znajdować się przy drugim, patrząc od zachodu, bastionie, natomiast druga przy piątym. Tym samym na jednym odcinku widzimy niewielką strugę, następnie szeroką fosę wypełnioną wodą i za piątym bastionem suchą fosę.

Pewnego rodzaju ciekawostką jest narysowanie cienka linią rogów półbastionowych na wschodzie, pomiędzy 6 a 7 bastionem. Świadczy to o chęci rozbudowy planowanych dopiero umocnień toruńskich.

Na rysunku oprócz planu fortyfikacji nieznany autor przedstawił również ich profil. Dzięki temu poznajemy bardzo dokładnie założenia budowy przyszłych umocnień. Patrząc od lewej strony widzimy, wał, drogę straży, przedpiersię, fosę wypełnioną wodą, krytą drogę z przedpierseim, przedwał, przedrów (drugą fosę) wypełniony wodą i ponownie krytą drogę z przedpiersiem przedskoku.

Poza umocnieniami na planie widać także fragment Wisły z mostem.

Mając miarę długości, osobno do planu i profilu, można dokładnie zorientować się w wymiarach poszczególnych elementów.

Profil projektowanych nowożytnych fortyfikacji Torunia z ok. 1590 roku

Wzrost siły i skuteczności ognia artylerii spowodował, że radni Torunia pod koniec XVI w. zaczęli zastanawiać się nad wzmocnieniem miejskich fortyfikacji. Świadczy o tym projekt profilu wału, który planowano wówczas wznieść. Według znawców tematu, rysunek powstał ok. 1590 r., a jego twórcą był niejaki Antonio van Obberghen.

Ilustracja, co widać już na pierwszy rzut oka, została wykonana stosunkowo niechlujnie. Prawdopodobnie związane to było z bardzo szybkim jej narysowaniem, zapewne w obecności odbiorcy, któremu twórca tłumaczył zasadność wniesienia takich fortyfikacji.

Patrząc od prawej strony, widzimy:

A – palisadę (drewniana ściana wykonana z pionowo wbitych w ziemię bali), oddaloną od korony wału o 24 stopy (stopa – ok. 28-29 cm)

B i C – przedpiersie wału (przedpiersie – osłona otwartych stanowisk strzeleckich i artyleryjskich) o szerokości 12 stóp u podstawy i 4 na szczycie wraz z chodnikiem obronnym (ciąg komunikacyjny na wale) i ławką strzelecką (stopień na wale ułatwiający użycie broni palnej)

D – wał, którego stok miał mieć u podstawy 20-22 stopy i tyle samo wysokości

E – odsadzkę (poziomy uskok wału, zabezpieczający wał przed osuwaniem się ziemi) pełniącą w tym przypadku rolę drogi straży pilnującej umocnień

F – palisadę o wysokości 7 stóp

G – stok i stopę (podstawę)

H – fosę o szerokości 10 stóp (najprawdopodobniej 40), zalanej wodą do wysokości 3 stóp poniżej podstawy odsadzki

J – przeciwstok fosy, (ściana fosy od strony przeciwnika)

K – odsadzkę przedskoku (przedskok – skrajna zewnętrzna część obwodu obronnego) pełniącą rolę krytej drogi

L – wewnętrzny stok przedskoku

M – przedpiersie przedskoku, źle narysowane, skreślone i poprawione

O – palisadę, która ma zostać wpuszczona w ziemię na głębokość 7 stóp

Źródło ilustracji: B. Dybaś, Początki nowożytnych fortyfikacji Torunia w świetle źródeł pisanych, Zapiski Historyczne, T. 49: 1994, z. 1, rys. 3.