Czasy tzw. „potopu” znane są niemal każdemu. Nie każdy jednak wie o oblężeniu Torunia z 1658 roku. Była to już schyłkowa faza konfliktu, kiedy Rzeczpospolita mozolnie, ale konsekwentnie odzyskiwała pozycje utracone na początku wojny. Miasto, jak większość kraju, poddała się królowi szwedzkiemu Karolowi X Gustawowi w 1655 roku. Szwedzi po zawładnięciu Toruniem zaczęli przekształcać gród nad Wisłą w prawdziwą twierdzę. Przekonali się o tym najlepiej żołnierze polscy i cesarscy, którzy oblegli miasto w 1658 roku. Walki o Toruń trwały od lipca do grudnia i zakończyły się kapitulacją (2 lipca – 30 grudnia).
Plan oblężenia Torunia z 1658 roku (A. Tomczak, O najdawniejszych planach miasta Torunia, Zapiski Historyczne, T. 45: 1980, z. 3, rys. 4.).
Na planie przedstawiono plan oblężenia Torunia w 1658 r., a dokładnie jego północno-wschodni fragment. Fakt, iż umocnienia polowe oblegających są dopiero w budowie, świadczy o tym, że mamy tutaj ukazaną wczesną fazę oblężenia. Autor rysunku pozostaje dla nas anonimowy. Domyślać się jednak możemy, iż był nim jakiś inżynier uczestniczący w pracach oblężniczych.
Zacznijmy od miejskich umocnień. Widzimy tutaj sześć bastionów, z których cztery są podpisane. Warto podkreślić, że jest to pierwszy przypadek, kiedy nowożytne umocnienia Torunia otrzymują nazwy. Bastion położony nad samą Wisłą określony jest mianem bastionu Jakuba (Jacobs Bolwerck), co oczywiście związane było z kościołem św. Jakuba i bramą Jakubską (zaznaczoną na planie – Jacobs Thor), znajdującymi się za nim. Dalej na północ mamy Kawalera (Cavaliera), którego nazwa pochodzi od kawaliery (nadszańca) wzniesionego na bastionie. Kolejne dzieło fortyfikacyjne opisane jest jako bastion Katarzyny (Katharine Bolwerck) od położonego za nim kościoła św. Katarzyny. Ostatni z opisanych bastionów nosi nazwę odcinkowego (Gnoß Abschnit). Związane jest to z niepowiązaniem bastionu z kurtyną na wschodzie. Z tego względu już wcześniej spotykamy się określaniem tego miejsca mianem odcinka (jak pamiętamy, właśnie tutaj kończył się odcinek niezmodernizowanych umocnień na zachodnim i północno-zachodnim odcinku). Pozostałe dwa bastiony nie zostały opisane.
Średniowiecznych fortyfikacji nieznany autor nie przedstawił na planie. Widzimy jedynie fragment zespołu bramnego bramy Chełmińskiej (Kolmische Thor).
Najważniejszymi dla rysownika elementami na planie były polowe umocnienia wzniesione przez oblegających. Wskazuje na to chociażby fakt ich dokładnego oznakowania i podania wyjaśnień w legendzie. Niestety, w legendzie wytłumaczone mamy tylko obiekty oznaczone dużymi literami, nazw punktów oznakowanych cyframi możemy się jedynie domyślać:
A – Werck bey S. George
B – Redoute bey den freuschünen
C – Redoute wo die Mösen stehn
D – Redoute bey der Mokro
E – Retranekement bey der Mockro
F – Redoute am Zun
G – Redoute beim Kreik undt denn Apross
H – Redoute am Zunn bey der Mockro
I – Redoute von ihne Batterie
K – Turalie Redoute
L – Redoute beim Haßan bergh
M – Redoute aussen Haßan bergh
N – Redoute zwißhen Haßan undt weinberg
O – Wercke aussen Weinbergh
Zacznijmy opis od lewego, górnego rogu ilustracji. Dostrzegamy tam szaniec gwiaździsty, usytuowany, jak mówi legenda, w pobliżu kościoła św. Jerzego (Werck bey S. George). Dalej na prawo, w pobliżu wsi Mokre, stoi kilka redut (B, C, D i E), otoczonych obiektami oznaczonymi cyframi. Na północ od nich rozpościera się wzgórze z zaznaczonymi drzewami. Bardziej na wschód, mamy trzy reduty wzniesione przed linią odgradzającą oblegających od obleganych. Dodatkowo, od jednej z nich (G) poprowadzona jest w kierunku miasta aprosza (przykop), na końcu której wybudowano kolejną redutę.
Na wschodzie, dalej od miasta wzniesiono sześć umocnień polowych (L-O) połączonych aproszą w jedną linię, odgradzającą obrońców od tego kierunku.
Oprócz umocnień nieznany autor przedstawił także dwa stawy miejskie (Dolny i Górny Kaszownik) z dwoma funkcjonującymi przy nich młynami (Erinenne Mühle i Kleine Mühle) oraz most na Wiśle (Bryggien).
Mariusz Balcerek
Nowożytne plany i widoki Torunia 